Người Vân Kiều, Pa Kô ở Hướng Hoá có đời sống văn hoá vô cùng phong phú. Với tập tục thờ cúng thần linh, có hệ thống lễ hội đa dạng, sự gắn kết cộng đồng chặt chẽ, lời ca tiếng hát sẽ được bà con gửi gắm những ước mơ khát vọng, lòng biết ơn đến đấng thần linh và cả những tình cảm, nỗi niềm buồn vui trong cuộc sống thường ngày. Mỗi hoàn cảnh, mỗi làn điệu dân ca sẽ được phụ hoạ bằng các loại nhạc cụ khác nhau, bộc lộ  những cung bậc cảm xúc khác nhau. Chính vì thế, người Vân Kiều, Pa Kô đã chế tác ra cả một gia tài nhạc cụ rất độc đáo, mỗi loại mang một âm sắc khác nhau làm say đắm lòng người.

Được làm nên từ những nguyên vật liệu từ thiên nhiên như gỗ, tre, nứa, hợp kim…, hệ thống nhạc cụ của người Vân Kiều, Pa Kô có trên 20 loại, thuộc bộ gõ, bộ hơi và bộ dây. Nhạc cụ bộ gõ bao gồm các loại chính đó là: chiêng, cồng, thanh la và trống. Đây là các loại nhạc cụ chủ đạo trong lễ hội cồng chiêng của người Vân Kiều, Pa Kô. Chiêng và thanh la được làm từ kim loại đồng, ngoài ra cũng có thể pha chế thêm một số kim loại khác; và có nhiều loại với kích cỡ khác nhau, âm thanh to nhỏ khác nhau. Người chơi có thể dùng bàn tay hoặc ngón tay gõ vào mặt cồng, thanh la, tạo ra những cung bậc âm thanh phong phú để bộc lộ tình cảm. Trống được chế tác từ thân cây gỗ đục ruột tạo tang trống; mặt trống bằng da bò hoặc da trâu. Trống kích cỡ to thì được dùng trong lễ hội lớn còn trống có kích cỡ nhỏ thì được dùng trong lễ hội nhỏ hơn. Ngoài ra bộ gõ còn có Tà ngạt và xập xoã. Tà- ngạt là loại nhạc cụ thường dùng trong lễ hội đâm trâu và lễ hội mừng lúa mới của người Vân Kiều. Cấu tạo bằng 1 cây tre khoảng 2,5 -2,8met, phần trên là 2 nẹp tre được uốn hình vòng cung, chính giữa là 1 ống kim loại, bên trong ống kim loại là những hạt của cây tà ngạt để khi rung lắc cây tre sẽ làm phát ra âm thanh. Về sau, khi hạt cây tà ngạt không còn, thì bà con đã thay thế bằng hạt lục lạc gỗ hoặc kim loại. Âm thanh sôi động của tà ngạt nhằm làm sinh động không khí lễ hội, nhạc cụ này dùng để phụ họa trong hát múa tập thể của cộng đồng. Xập xoã là một loại nhạc cụ khá đơn giản nhưng không thể thiếu trong sinh hoạt, giao lưu văn hoá của người Vân Kiều, Pa Kô. Trước đây xập xoã được chế tác bằng 02 ống tre đặc, mỗi ống được đục lỗ giữa thân và nối với nhau bằng một sợi dây. Khi chơi thì người ta sẽ gõ hai ống tre lại với nhau để tạo ra âm thanh. Về sau, xập xoã đã được thay thế bằng vật liệu đồng, nhôm hoặc sắt, có đường kính khoảng 12 đến 15cm. Nhạc cụ này làm nhạc đệm trong giao lưu văn nghệ, tạo được không khí nhộn nhịp, được dùng hầu hết trong lễ hội cộng đồng, sinh hoạt văn hóa, phụ họa hỗ trợ trong múa hát tập thể.

Nhạc cụ bộ hơi bao gồm tù và; các loại kèn, và các loại sáo. Tù và được làm bằng sừng trâu, được dùng khi có việc hệ trọng, tập hợp bộ tộc, dân làng. Giai điệu đơn giản nhưng âm sắc phát ra trầm hùng, lạnh lẽo, thiêng liêng. Nhạc cụ này được dùng trong các lễ hội của bản làng, đặc biệt là lễ hội cồng chiêng. Kèn a mam là một loại sáo thân bằng tre, có lưỡi gà, dùng cho nam nữ giao duyên. Kèn ta ri a, hay còn gọi là Sáo tà ring ( hoặc là sáo tà reng) cũng là một loại ống trúc dài hơn gang tay có đục lỗ, dùng để đệm cho những điệu hát vui.  Kèn Ta ri a có hai loại ngắn và dài, loại ngắn thường được thổi vào ban đêm, lúc đi canh giữ rẫy, vừa giải buồn vừa đuổi thú. Loại dài thổi vào dịp sinh hoạt đông người nam thổi nữa hát và mọi người vỗ tay theo. Kèn Ta ri a và sáo tà ring thường được trai gái dùng để gọi bạn. Khèn bè là loại nhạc cụ được người Vân Kiều và Pa Kô sử dụng khá phổ biến. Khèn bè có cấu trúc chính gồm 14 ống tre a la xếp lại thành 7 cặp có độ dài khác nhau, gắn kết với nhau và một cái lưỡi gà tạo âm. Lưỡi gà được làm bằng đồng bạc cũ hoặc đồng nguyên chất. Các công đoạn làm nên khèn bè rất công phu, từ lựa chọn thân tre cho đến tạo lưỡi gà. Khèn bè có âm thanh vô cùng độc đáo, thường được sử dụng trong lễ hội lớn của cộng đồng, nó được sử dụng như là bè đệm cho các nhạc khí khác. Ngoài khèn thì Sáo cũng là nhạc cụ của người Vân Kiều, gồm có các loại chủ yếu đó là sáo khui, sáo Pi và sáo Tà ring và Kờng. Sáo khui làm bằng ống nứa lóng dài, âm điệu 6 cung trầm buồn, ngân dài trầm bổng khác nhau. Sáo khui thường dùng đệm cho điệu hát xà nớt. Sáo pi có thân là một ống tre nhỏ,  thường được sử dụng trong lễ cầu hồn, lễ tạ ơn tổ tiên. Kờng gần giống kèn amam, là một loại sáo dài khoảng 20cm khi thổi dùng tay luyến láy hai đầu ống sáo. Dùng trong hát giao duyên nhưng tính chất riêng lẻ, một người thổi một người nghe, âm thanh vang rất xa, âm sắc trầm hùng, lạnh lẽo thiêng liêng.Ti Rel hay còn gọi là Ta rin, làm bằng ống hóp, thân sáo có 3 lỗ trên và một lỗ dưới dài 20 cm, là món quà nam nữ tặng cho nhau làm kỷ vật đính ước. Ưng công: còn gọi là đàn môi: làm bằng tre, vót mỏng, ở giữa khoét thành lưỡi gà. Người chơi cắn vào răng, dùng tay bật và dùng môi để điều chỉnh âm thanh. Thân sáo dài khoảng 25 cm, người đàn ông thường sử dụng trong các nghi lễ tâm linh, chia buồn tình cảm.

            Nhạc cụ bộ dây gồm các loại chủ yếu đó là: Đàn Ta Pờ lứa, đàn tinh tông, đàn a beo, đàn a chung. Đàn Ta Pờ lứa có 2 dây được tách ra từ vỏ của thân đàn và căng lên bằng một phím nhựa, thân đàn dài 30 cm, giữa khoét 1 lỗ tạo âm, đàn này chỉ dùng cho những người lớn tuổi tâm tình cùng nhau.

Đàn Ta Pơ lứa của người Vân Kiều có cấu trúc giống đàn Nhị của người Kinh, có 4-7 dây làm bằng thân ống tre, dây đàn thường làm bằng một loại dây rừng, đàn được kéo bằng một thanh nứa nhỏ, thường được dùng đệm cho các bài hát đi sim. Người Pa Kô cũng có loại đàn tương tự như đàn Ta pơ lứa của người Vân Kiều, đó là đàn a beo. A beo được làm bằng tre, có 1 sợi dây làm bằng dây đoác, và có thêm 1 sợi thứ 2 bằng dây đay có gắn vào cái vảy trút để ngậm vào miệng người chơi. Đàn được kéo bằng một cần tre nhỏ. A beo không sử dụng ở chốn đông người, mà thường dùng để bày tỏ nỗi niềm riêng tư. Đàn tinh tông, còn gọi là đàn ta lư ( hoặc a chung).  Người Vân Kiều và Pa Kô đều chơi đàn tinh tông, đàn có cấu tạo từ 2- 4 dây, được làm bằng thân gỗ, có nhiều kích cỡ khác nhau, tạo âm sắc khác nhau. Tinh tông được dùng trong các dịp giao lưu mang tính chất vui nhộn, trẻ trung… Đàn Toong là loại nhạc cụ được tạo thành từ 7 hoặc 9 thanh gỗ có độ dài khác nhau, kết lại với nhau theo điệu thức ngũ cung, được làm bằng bàn tay người phụ nữ. Loại nhạc cụ này dùng xua đuổi thú rừng và là tín hiệu mời gọi các chàng trai đến tìm hiểu các cô gái. Đàn A Tốc được làm từ 7 hoặc 9 ống  tre có độ dài khác nhau kết thành theo thang âm ngũ cung. Loại nhạc cụ này xua đuổi thú rừng, thường kết hợp với đàn Toong tạo nên âm thanh vui nhộn trong các cuộc giao hòa giữa thanh niên nam và nữ.

Nhạc cụ của người Vân Kiều, Pa Kô đa dạng về chủng loại, phong phú và đặc sắc về âm thanh. Chính sự độc đáo này đã làm sinh động đời sống tinh thần của con người. Mỗi nhạc cụ dường như được mang một sứ mệnh riêng: Lễ hội chính là hoàn cảnh bộc lộ rõ nhất vai trò của nhạc cụ. Cồng chiêng đem đến không khí vừa trang nghiêm, hào hùng vừa rộn ràng, phấn khởi. Các loại khèn, sáo, đàn hoà quyện cùng các làn điệu dân ca oát, xà nớt, ca lơi… vừa trĩu nặng tình cảm, vừa thêm phần vui tươi, sôi nổi cho lễ hội. Các dịp quan trọng khác như đám cưới, hay gặp gỡ giữa các dòng họ lâu ngày không gặp, thì vai trò của nhạc cụ lại càng không thể thiếu. Âm thanh trầm bổng, réo rắt, hay vui nhộn của các loại nhạc cụ sẽ được hoà quyện cùng những câu hát dân ca mang nặng nỗi niềm, như lời người cha dặn dò con gái trước khi về nhà chồng, hay bày tỏ niềm vui mừng phấn khởi gặp lại người thân quen. Sau giờ lao động trên nương rẫy, thì nhạc cụ cũng chính là người bạn tâm tình cùng con người, quên đi vất vả và thêm phần lạc quan vào cuộc sống. Nhạc cụ cũng chính là cầu nối để trai gái bày tỏ tình cảm, chuyển lời tâm tình tận sâu đáy lòng đến với nhau, mà khi bằng lời nói thì không dễ gì nói được…

Người Vân Kiều, Pa Kô có cuộc sống gắn liền với núi rừng, cho dù cuộc sống có bộn bề vất vả đến đâu, họ vẫn cần âm thanh của núi rừng trong tâm hồn mình như một lẽ tự nhiên. Âm thanh đó giúp họ tìm về với thiên nhiên, hoà mình vào thiên nhiên, là động lực giúp con người hăng say lao động hơn, lạc quan yêu cuộc sống hơn, và gắn kết cộng đồng bền chặt hơn. Chính sự phong phong phú và đa dạng về nhạc cụ đã giúp họ làm được điều đó. Hệ thống nhạc cụ của người Vân Kiều, Pa Kô tuy còn khá thô sơ trong kỹ nghệ chế tác, nhưng đã giúp cho đồng bào dân tộc nơi núi rừng này sự rung cảm chân thành, tạo cho họ có một sức mạnh trường tồn từ thế kỷ này sang thế kỷ khác.

Thanh Huyền